Lilith - לילית

Âdem ile Havva’yı hepimiz tanırız. Hemen her yaradılış efsanesinde farklı isimlerle de olsa bu iki kişi yani bir erkek ve bir dişi karşımıza çıkmaktadır. Anlatılara göre Havva yılanın kışkırtmasıyla yasak ağacın meyvesinden yemiş yemekle de kalmayıp Âdem’e de yedirip her ikisi de ölümlüye dönüşmüş ve cennetten kovulmuşlardır. 

Yahudi inancına göre ise Havva; Âdem’in ilk karısı değildir. Âdem’in Havva’dan önce Lilith adında bir karısı bulunmaktaydı. Her ne kadar Tevrat’ta bu ve bu isim açıkça belirtilmese de ufak tefek imalar bulunmaktadır.

Tevrat’ın Yaradılış 1:27 bölümünde “Tanrı insanı kendi suretinde yarattı. Böylece insan Tanrı suretinde yaratılmış oldu. İnsanları erkek ve dişi olarak yarattı.” Yazmaktadır buradan da anlaşıldığı üzere insan erkek ve kadın olarak eşzamanlı yaratılmıştır.

Oysa birkaç bölüm sonra Yaradılış 2:20-23 arasında “Âdem bütün evcil ve yabanıl hayvanlara, gökte uçan kuşlara ad koydu. Ama kendisi için uygun bir yardımcı bulunmadı. RAB Tanrı Âdem’e derin bir uyku verdi. Âdem uyurken, RAB Tanrı onun kaburga kemiklerinden birini alıp yerini etle kapadı. Âdem’den aldığı kaburga kemiğinden bir kadın yaratarak onu Âdem’e getirdi. Âdem, - İşte, bu benim kemiklerimden alınmış kemik, Etimden alınmış ettir - dedi, - Ona Kadın- denilecek, Çünkü o adamdan alındı - türemiştir.”

Görüldüğü üzere ilk kısımda “Erkek” ile “Kadın” eşzamanlı yaratılmışken, ikinci bölümde önce erkek yaratılıp, kadın onun kaburga kemiğinden türetilmektedir.

Buradan ve sözlü aktarımlardan yola çıkarak Âdem’in kaburgasından yaratılan kadına Havva olduğu birinci bölümde anlatılan ve Âdem’le birlikte ona eşit yaratılan dişi varlığın ise Lilith (לילית) olduğuna inanılır.

Söylenceye göre Lilith eşzamanlı olarak aynı topraktan yaratıldıkları için kendini Âdem’e eşit görüyor, onun sözünü dinlemiyor, Âdem ise bu şekilde bir kadın üstünlüğünü kabullenmek istemiyordu. (Bu tavrıyla belki de bilinen ilk feminist sıfatını almaya hak kazanmıştı) Tartışmalar birbirini izler ve Lilith Tanrı’nın ağza alınması bile yasak olan ismi telaffuz etme cüretini gösterir ve cennetten ayrılır, kötülerin tarafına geçer. Orada Samael isimli (Yahudiler bu ismi anmamak için sadece İbranice baş harflerini söylerler “Sameh Mem = ס"מ ) şeytanla ilişkiye girer ve ondan çocukları olur. Daha sonra Samael’den ayrılıp Asmodeus ile birlikte olmaya başlayacaktır.

Bu arada Âdem yalnız kalmaktan sıkılmış ve Lilith’in tekrar cennete alınması için Tanrı’ya yalvarmıştır. Tanrı “Senoy - סנוי”, “Sansenoy - סנסנוי” ve “Semangelof - סמנגלוף” isimli üç meleği Lilith’i geri getirmesi için gönderir. Ancak Lilith yaptığından pişman değildir ve kesinlikle geri dönmez.

Tanrı bu sefer Âdem’e, Âdem’in kendi kaburgasından bir parça alarak Havva’yı yaratır. Havva öz olarak Âdem’in bir parçası olduğundan ve ondan çıktığından ona dik başlılık yapamaz.

Bu arada Lilith insanlara ve insanoğullarına karşı intikam yeminleri etmektedir. Buna göre Lilith, geceleri 8 günlükten küçük her erkek çocuğu ve 20 günlükten küçük her kız çocuğunu öldüreceğine dair yemin etmiştir. Yine yeni doğum yapan hamile kadınların baş düşmanı olacaktır. Sadece yukarıda ismi geçen üç meleğin (“Senoy”, “Sansenoy” ve “Semangelof”) isimlerinin ya da şekillerinin çizildiği bir muska ya da tılsım çocuğun yanına asılırsa Lilith onlara dokunmayacağına dair yemin eder.

Üç koruyucu melek ve isimleri (8. yy)

Ayrıca Lilith rahat durmaz, erkekleri geceleri rüyalarında tahrik edecek ve onların tohumlarından şeytani varlıklar meydana getirecektir.

Lilith; Havva’nın yaratılmasından sonra yine Âdem ile Havva’nın peşini bırakmaz. Gerek Adem’e uykusunda musallat olur, gerekse Havva’yı kandırarak yasak meyveyi yemesini sağlar.

Yahudiler’in Sözlü Tevrat’ı ve onun yorumlarını içeren Talmud isimli kitabında Lilith’den bir gece şeytanı olarak bahsedilir. İnsanların uykularında rüyalarına girerek onları ayartır. Ayrıca Loğusa kadınların ve yeni doğmuş çocukların ezeli düşmanı kabul edilir. (Belki de eski çağlarda bebek ölüm oranının günümüze göre fazla olması ve kanamalardan dolayı loğusa kadınların hayatlarını kaybetmesi buna bağlanmaktaydı)

Bu gün bile Loğusa kadını ve bebeği gece evde yalnız bırakmamak âdeti köken olarak buna dayanmaktadır. Hata birçok geleneksel Yahudi ailesi, geceleri balkona çocuk bezi asmazlar (hoş artık tek kullanımlık bezler var) zira geceleri dolaşan Lilith’in bu çamaşırları görerek evde loğusa ve bebek olduğunu anlaması olasıdır. Bu yüzden birçok aile çocuklarının yatağına bu üç meleğin isimlerinin yazılı olduğu bir tılsım asarlar. 

Lilith'den korunmak üzere hazırlanmış üç koruyucu meleğin ismini içeren tılsım. (8. yüzyıl)

Yine bu meleklerin isimlerini ve şekillerini içeren kolyelerin çocukları Lilith’den koruduğuna inanılmış, yüzyıllar boyunca bu türden kolyeler kullanılagelmiştir.

Lilith efsanesi elbette ki Yahudiler’den çok daha önceleri Sümer ve Babil efsanelerinde de görülmektedir Sümer efsanelerinde adı Lilitu olan bu dişi şeytan kabartmalarda kanatlı olarak tasvir edilir ve yanında mutlaka baykuş bulunur. Mezopotamya’da Lilitu da tıpkı Yahudilerin Lilith’i gibi kadın ve çocuklara saldıran dişi şeytan olarak bilinir.

Sümer Lilitu Kabartması: MÖ. 1950

Ayrıca Mezopotamya’da Lilith’in kökeni olan dişi şeytan, Lilitu aynı zamanda da salgınlar, hastalıklar ve ölümden de sorumludur. Ancak Lilitular Lilit’den farklı olarak kendileri çocuk sahibi olamıyorlardı.

Lilitu

 Ancak yine Akad dişi şeytanı olan “Arad Lili” geceleri erkeklerin rüyalarına girip onlardan çocuk sahibi olabiliyorlardı. 

Yine Akad ifritlerinden olan Lamaştu, çocuk ölümlerinden sorumlu tutulurdu. Ayrıca Hamile kadınlarda uyku düzensizliklerine neden olmakta ve onların çocuklarını düşürmelerine neden olmaktadır.

Lamaştu

Lamaştu'dan korunmak için hazırlanmış Pazuzu tılsımı

Akadlılar zamanında Lamaştu'nun kötülüklerinden korunmak için bir takım tılsımlar kullanılmaktaydı. Bu tılsımlarda genellikle Pazuzu figürü kullanılırdı. (Yukarıdaki kabartma tılsımda Lamaştu'nun hemen arkasındaki bir kolu yukarıda bir kolu aşağıda duran ifrit)  Aslında yine kötü bir figür olan Pazuzu, kıtlıkları ve Lamaştu'nun kötülüklerine karşı insanları korurdu. Genellikle köpek veya aslan başlı, kartal pençeli, çift kanatlı, akrep kuyruklu ve her zaman bir kolu yukarıda bir kolu aşağıda olarak çizilirdi.

Pazuzu

Tüm bunlar tıbbın gelişmediği, mikropların, virüslerin bilinmediği yıllarda; doğal olarak da doğumlarda bebek ve anne ölümlerinin çokça olduğu yıllarda, o dönem insanların bebek ölümlerinin sebebinin bağlandığı karakterler miydi? 

Yada daha da önceki nesillerin efsanelerinden aktarılan karakterler mi? Bunun yorumunu okuyucuya bırakmak sanırım en iyisi.

Yazan: Misharo